Inmenging
In Nederland lijkt het allemaal vanzelfsprekend en perfect geregeld. Rechters moeten hun werk volledig onafhankelijk kunnen doen, zonder inmenging van wie dan ook. Andersom zijn zij verplicht uitspraken helder aan de samenleving uit te leggen en als organisatie inzage te geven in het beleid en de financiën. In andere Europese landen zoals Hongarije staat het er veel slechter voor: politici proberen invloed uit te oefenen op rechterlijke uitspraken, ‘lastige’ rechters worden vervroegd met pensioen gestuurd. Toch is het te simpel om te spreken van een kopgroep van Europese landen zonder enig probleem tegenover een staartgroep waar alles mis is met de onafhankelijk en verantwoording van rechters. In bijna elk Europees land zijn er onderdelen waarop de Rechtspraak als organisatie zich kan verbeteren.
Voelsprieten
Om een genuanceerd en vooral effectief Europees waarschuwingssysteem voor rechterlijke onafhankelijkheid en verantwoording te maken, stelde het Europese netwerk van Raden voor de rechtspraak (ENCJ) het afgelopen jaar een reeks indicatoren op. Voor het ENCJ hangen onafhankelijkheid en verantwoording onlosmakelijk samen: onafhankelijkheid brengt de verantwoordelijkheid met zich mee om de samenleving te laten zien hoe de Rechtspraak presteert. Welke factoren bepalen nu of de Rechtspraak in een land echt onafhankelijk is? Hoe meet je of rechters hun werk genoeg uitleggen aan de samenleving? Dit leidde tot een rapport met twee lijstjes indicatoren: ‘voelsprieten’ op het vlak van rechterlijke onafhankelijkheid en anderzijds rechterlijke verantwoording. Onafhankelijkheid kun je bijvoorbeeld meten door in een land te kijken naar de financiering van rechtspraak of de mate waarin rechters beschermd zijn tegen verwijdering. Goede indicatoren voor verantwoording zijn onder meer de relatie met de pers, begrijpelijke procedures voor burgers en een heldere wijze van verdeling van rechtszaken onder rechters.
Landen vergelijken
Wie wil testen hoe een rechtsstaat ervoor staat qua onafhankelijkheid en verantwoording, kan systematisch alle indicatoren afvinken. Op elke indicator kan een land vijf kleuren ‘scoren’: van rood (heel negatief) tot en met donkergroen (heel positief). De ENCJ-commissie, waarvan de Nederlandse Raad voor de rechtspraak de voorzitter was, heeft dit systeem in een pilot toegepast op een groep van vier Europese landen: Ierland, Italië, Nederland en Roemenië. Daaruit blijkt dat bijvoorbeeld Nederland en Ierland beter scoren als het gaat om de mening van de bevolking over de onafhankelijkheid van rechters en het bestaan van corruptie. Maar zeker Ierland voldoet lang niet aan alle vereisten van onafhankelijkheid, zoals bij personele beslissingen over rechters. In Roemenië wordt daar wel in hoge mate aan voldaan. Tegelijk scoort Nederland op verantwoording minder goed dan Roemenië, qua duidelijkheid over de verdeling van rechtszaken en bij het verplichte vermelden van nevenfuncties door rechters.
Vertrouwen
De scores per indicator geven aan rechters in verschillende landen concreet richting om te beslissen wat ze willen verbeteren. Het is belangrijk om ‘objectieve’ indicatoren - zoals bepaalde wettelijke regelingen - aan te vullen met meer ‘subjectieve’ indicatoren, zoals de onafhankelijkheid van de rechtspraak die wordt ervaren door rechtzoekenden en andere cliënten van de rechtbank. Ook hoe rechters zelf denken over hun onafhankelijkheid is relevant, stelt het ENCJ. Het is voor hen niet voldoende om formeel onafhankelijk te zijn, zij moeten ook het daadwerkelijke vertrouwen van de samenleving winnen. Daarom houdt het ENCJ volgend jaar onder rechters in alle deelnemende landen enquêtes over hoe zij zelf hun onafhankelijkheid beoordelen.
Meting
Het is de bedoeling dat alle aangesloten Raden voor de rechtspraak om de twee jaar meten hoe het er in hun land voor staat met de onafhankelijkheid en verantwoording. Deze meting wordt begeleidt door een objectieve expertgroep, die niet alleen kijkt hoe de rechtspraak op papier functioneert, maar ook in de praktijk. Waar mogelijk blijft het in dit nieuwe Europese meetsysteem niet alleen bij het aanwijzen van problemen. Het is ook de bedoeling om oplossingen aan te jagen. Zo beveelt het ENCJ aan om meer camera’s toe te laten tot de rechtszaal, met het idee dat dit leidt tot meer begrip en vertrouwen in de samenleving. Ook wil men politici en journalisten beter voorlichten over de onafhankelijke rol van de rechter.
